Uitdagingen Publieke Gezondheid Zeeland

Gezonde, weerbare en veerkrachtige inwoners vormen de ruggengraat van onze samenleving. Gezondheid wordt beïnvloed door een breed scala aan factoren, van persoonlijke aspecten zoals genen en leefstijl tot omgevingsfactoren zoals werk, studie en leefomgeving. Hoewel er veel aandacht is geweest voor het bevorderen van de volksgezondheid, lag de focus de afgelopen decennia vooral op individuele leefstijlveranderingen. Echter, veel oorzaken van gezondheidsproblemen liggen buiten de persoonlijke invloedssfeer en het zorgdomein, zoals wonen, onderwijs, werk en sociale netwerken.

Deze complexiteit biedt juist kansen. Een geïntegreerde aanpak waarbij gezondheid in alle sectoren wordt meegenomen, is noodzakelijk. Samenwerken en investeren in een gezonde leefomgeving, bestaanszekerheid en sterke sociale netwerken zijn essentieel voor een gezonder en veerkrachtiger Zeeland. Een succesvol volksgezondheidsbeleid vereist een langetermijnvisie, concrete doelen en een goede samenhang met andere beleidsterreinen. De overheid is hiervoor aan zet, maar zal hierbij de inzet van burgers, maatschappelijke organisaties en bedrijven nodig hebben. Samen moeten we ons voorbereiden op de grote en urgente uitdagingen die voor ons liggen.

Hieronder worden de Zeeuwse uitdagingen nader toegelicht.

Dubbele vergrijzing en hoge demografische druk vraagt een andere kijk op gezondheid, zorg en maatschappij

In Zeeland ligt de levensverwachting met 82,2 jaar hoger dan in Nederland (81,7 jaar) [1]. Daarnaast is Zeeland een sterk vergrijsde regio, dit neemt de komende jaren alleen nog maar toe. Eén op de vier Zeeuwen is anno 2024 boven de 65 jaar. Dat gaat in 2040 naar drie op de tien Zeeuwen [2].

We hebben in Zeeland te maken met een dubbele vergrijzing: we worden ouder en we hebben steeds meer ouderen. Daarnaast trekken jongeren weg uit de regio voor opleiding of werk. De verhouding tussen het werkende en niet-werkende deel van de bevolking noemen we de demografische druk. In Zeeland ligt deze hoog, waardoor het aandeel mensen in de productieve leeftijd lager ligt wat het tekort aan arbeidskrachten in allerlei sectoren zal doen toenemen. Dit heeft invloed op de volksgezondheid.

We leven langer, maar hebben ook te maken meer chronische aandoeningen en meerdere tegelijk. Tevens is 26% van de Zeeuwse ouderen lichamelijk, sociaal en/of psychisch kwetsbaar. In combinatie met verdere vergrijzing neemt het aantal mensen met chronische of ouderdomsziekten (bijv. dementie) verder toe [3].

Vitale (jonge) ouderen kunnen een belangrijke rol spelen in de maatschappij door zich bijvoorbeeld als vrijwilliger of mantelzorger in te zetten.

Het is belangrijk dat ook ouderen met (een combinatie van) chronische aandoeningen een goede kwaliteit van leven kunnen behouden. Om vitaal oud te worden is het van belang om de gezonde keuze de makkelijke keuze te maken. Dit doe je door de omgeving zo in te richten dat deze uitnodigt tot beweging, ontmoeting en ontspanning en in te zetten op het creëren van een stevige sociale basis. Bereikbaarheid en toegankelijkheid van voorzieningen zijn hierbij belangrijk. Doordat we meer thuiswonende ouderen met dementie krijgen vraagt dit een omgeving die dementievriendelijk is.

Druk op zorg, mantelzorg en samenleving zal toenemen

Dubbele vergrijzing en hoge demografische druk geven extra druk op formele en informele zorg. De zorgvraag neemt extra toe en wordt complexer. Hierdoor is de groep zorgbehoeftigen relatief groot, terwijl er minder zorgpersoneel is en het aantal potentiële mantelzorgers relatief klein is en zal afnemen.

Toegankelijkheid van zorg en voorzieningen is een uitdaging vanwege de bijzondere geografische ligging van Zeeland. Voorzieningen verdwijnen en de mogelijkheid om gebruik te maken van het openbaar vervoer neemt af. Het bereikbaarheidsprobleem wordt groter, terwijl tegelijkertijd het aantal mensen dat zorg nodig heeft stijgt. Juist ouderen, personen in een slechtere gezondheid of met een laag inkomen worden hierdoor harder geraakt. Er is meer nodig dan een investering in het zorgdomein. Investeren in Publieke gezondheid: gezonde Zeeuwse inwoners, inrichting van een gezonde leefomgeving en het creëren van een sterke sociale basis waar mantelzorgers ondersteund worden zijn enkele voorbeelden. Dit vraagt een domein overstijgende samenwerking.

Gezondheid jeugd en jongvolwassenen onder druk; zowel op mentale gezondheid als leefstijlfactoren

Gezonde leefstijl is bij jongeren weinig vanzelfsprekend [5]. De huidige generatie jongeren is opgegroeid in een leefomgeving waarin ongezond voedsel overal te krijgen is. We zien een stijging van het aantal jongeren met overgewicht en dat is zorgelijk. Jongeren die nu overgewicht hebben, hebben een hogere kans om ook in de toekomst overgewicht te hebben. Maatschappelijke ontwikkelingen hebben hier ook invloed op, zoals meer zitten door een toename in beeldschermgebruik. Verder is bekend dat jongeren minder bewegen en zwaarder worden na grote veranderingen in het leven. Zoals gaan studeren, trouwen/samenwonen en een eerste kind krijgen. Dat is van alle tijden, maar het is vooral zorgelijk als ze al overgewicht hebben. Ook wordt overgewicht via sociaaleconomische omstandigheden en leefstijlvoorkeuren van generatie op generatie doorgegeven [5] .

Het gaat steeds minder goed met de gezondheid van de Zeeuwse jeugd (2e en 4e klassers regulier voortgezet onderwijs) [6]. Jongeren ervaren hun gezondheid slechter, ervaren meer stress en zitten minder lekker in hun vel. Daarnaast zien we een toename van ongezond gedrag, zoals risicovol social mediagebruik, roken en vapen. Alcoholgebruik onder Zeeuwse jongeren blijft onveranderd hoog. Andere verontrustende ontwikkelingen is een toename in pesten en de afname van sociale inclusie, met minder acceptatie van homoseksuele- en transjongeren. Het welbevinden van jongeren is sinds de coronaperiode niet hersteld, maar juist verder gedaald.

Ook de mentale gezondheid van Zeeuwse jongvolwassenen (16 t/m 25-jarigen) blijft een uitdaging: slechts de helft beoordeelt deze als goed [7]. Veel jongvolwassenen ervaren stress, prestatiedruk en eenzaamheid. Hoewel er bij de jongvolwassenen juist een lichte verbetering is sinds 2022, blijft de situatie zorgwekkend. Eenzaamheid en prestatiedruk vormen belangrijke risicofactoren, terwijl veerkracht beperkt is. Tegelijkertijd hebben de meeste jongvolwassenen vertrouwen in de toekomst en zijn ze weerbaar.

Om te investeren in een gezonde jeugd en hen op te kunnen laten groeien tot veerkrachtige volwassenen, is het belangrijk om risicofactoren te verminderen en beschermende factoren te versterken.

Het ergste dat kan gebeuren op het moment dat mentale gezondheid onopgemerkt blijft is suïcide, dit blijft ook een belangrijk thema voor Zeeland. Van de Zeeuwse jeugd heeft één op de vier wel eens suïcidegedachten [6]. Ook bij de 16- t/m 25 jarigen heeft bijna één op de drie jongeren wel eens suïcidegedachten (32%) [7]. Van hen praat bijna de helft hierover (49%). We weten dat praten over suïcide kan helpen, voor de jeugd geldt dat vooral over praten met een professional, want praten met peers kan het gevoel juist versterken. Van de jongvolwassenen met suïcidegedachten heeft 8% het afgelopen jaar ook een suïcidepoging gedaan, bij de groep die heel vaak over suïcide nadenkt loopt dat zelfs op tot één op de vijf [7].

Zelfdoding is de belangrijkste doodsoorzaak bij jongvolwassenen, maar blijft ook bij andere doelgroepen een belangrijke doodsoorzaak. Zeeland behoort tot de top 3 provincies met het grootste aandeel zelfdodingen per 100.000 inwoners [8], Zeeuws-Vlaanderen is zelfs de regio met het grootste aandeel zelfdodingen per 100.000 inwoners van heel Nederland. Dit is geen nieuw signaal en speelt al jaren in Zeeland.

Lokale aanpak gezondheidsachterstanden: voorwaarde voor een gezonder Zeeland

Niet alle inwoners hebben dezelfde gezondheidskansen. Mensen met een laag inkomen leven ongeveer 21 jaar in minder goed ervaren gezondheid [9]. Ook in Zeeland zien we het percentage mensen dat moeite heeft met rondkomen stijgen. Van 2020 naar 2022 zien we het percentage stijgen, bij volwassen van 11% naar 18% en bij ouderen van 5% naar 9% [10].

Mensen met een kwetsbare sociaaleconomische status kampen veelal met armoede, schulden, problemen rondom huisvesting, eenzaamheid en/of werkloosheid. Deze omstandigheden maken dat zij een hoger risico hebben op een slecht ervaren gezondheid. Financiële zorgen voeren de boventoon, waardoor er geen mentale ruimte beschikbaar is om bezig te zijn met gezond leven. Investeren in bestaanszekerheid is belangrijk voor gezondheid en welbevinden.

Mensen met een laag inkomen en basisonderwijs, vmbo of mbo-1 opleiding leven 21 jaar minder in goede gezondheid dan mensen met een hbo of universitaire opleiding en een hoog inkomen [9]. Gezondheidsachterstanden zijn maatschappelijk onwenselijk omdat dit een negatieve impact heeft op de kwaliteit van leven en op de mogelijkheden voor mensen om te participeren in de samenleving.

Er zijn grote verschillen tussen groepen inwoners, vooral tussen mensen met een laag en hoger inkomen en mensen die moeite ervaren met rondkomen. Slechts één op de drie (36%) Zeeuwse volwassenen en twee op de vijf (41%) ouderen met een laag inkomen ervaart de gezondheid als goed.

> Kijk hier voor meer informatie over dit thema voor jouw gemeente

Omgeving beïnvloedt gezondheid

De leefomgeving waarin mensen wonen, werken en recreëren heeft invloed op hun gezondheid. Een gezonde leefomgeving is een leefomgeving die als prettig wordt ervaren, die uitnodigt tot bewegen, ontmoeten en ontspannen en waar de druk op de gezondheid zo laag mogelijk is. Bij het inrichten van de directe woonomgeving heeft groen een positief effect op de gezondheid. Groen, water en bomen nodigen uit tot bewegen, ontmoeten en ontspannen, en geven verkoeling en schaduw en beschermen op die manier tegen hittestress.

Van de Zeeuwse ouderen geeft 84% aan dat de buurt voldoende plekken voor verkoeling heeft. De invoering van de omgevingswet biedt een kans om een koppeling te maken tussen gezondheid en het inrichten van de leefomgeving.

Zeeland is het tweede risicogebied van Nederland door onder andere onze industrie en transport van gevaarlijke stoffen over de Westerschelde. Als wordt gekeken naar een gezonde en veilige leefomgeving in Zeeland is het belangrijk om aandacht te hebben voor thema’s als fijnstof, geluid en geur. Dit geldt zowel voor industrie als woonwijken. Het is daarbij belangrijk te realiseren dat gezondheidsklachten al kunnen optreden terwijl aan de normen voor het milieu wordt voldaan. Van de Zeeuwse volwassenen geeft 18% aan bezorgd te zijn over de invloed van de omgeving op de gezondheid en 25% is bezorgd over de blootstelling aan fijnstof [4].

Zeeland is bij uitstek een provincie die uitnodigt tot bewegen en ontspannen, niet alleen voor inwoners, maar ook voor toeristen. Zeeland is – als kustprovincie met relatief veel zonuren – een aantrekkelijk gebied om te recreëren. Deze blootstelling aan de zon heeft als negatief gevolg dat huidkanker (plaveiselcelcarcinoom) in Zeeland veel meer voorkomt dan in de rest van Nederland [11].

Zeeland kent een lage vaccinatiegraad voor de vaccins van Het Rijksvaccinatieprogramma. Voor kinderen die in 2021 geboren zijn, ligt het Zeeuwse kerncijfer voor volledige deelname aan het Rijksvaccinatieprogramma (RVP; alle vaccinaties volgens RVP-schema ontvangen voor het bereiken van de 2-jarige leeftijd) op 73% in vergelijking met 83% landelijk [12]. De lage vaccinatiegraad komt vaak voor in specifieke gebieden, waardoor daar een grotere kans is op een uitbraak van infectieziekten, zoals mazelen. Daarnaast vormen ook de aanwezigheid van zoönosen (infectieziekten overdraagbaar van dier op mens) en grensverkeer van patiënten tussen België en Nederland in verband met antibiotica-resistentie een uitdaging in Zeeland.

Veranderend klimaat zoals hitte, periode met zware regenval kunnen invloed hebben op de gezondheid. Denk aan toename infectieziekten door bijv. vestiging van de tijgermug, overstromingsgevaar, maar ook verzilting en gevolgen voor kwaliteit van drinkwater en voedselproductie.

In Zeeland hebben we veel ouderen. Ouderen hebben vaker een of meerdere chronische ziekten en minder weerstand waardoor ze vatbaarder zijn voor infectieziekten. Ook kleine kinderen zijn vatbaarder voor infectieziekten.

Ouderen zijn ook gevoeliger voor hitte en hittestress. Van de Zeeuwse ouderen geeft 14% aan onvoldoende verkoeling te vinden in de woning. Hitte periodes ontstaan vaak in de zomerperiode wanneer er ook nog meer toeristen in Zeeland zijn. Dit verhoogt het risico op druk in de zorg.

Aandacht voor de gezonde leefomgeving blijft ook hier belangrijk! Denk o.a. aan minder verstening en meer vergroening van de omgeving, meer schaduwplekken en hittebestendiger maken van woningen.

Daarnaast vragen de bereikbaarheid en toegankelijkheid van voorzieningen om speciale aandacht. Evenals passend woningaanbod voor diverse doelgroepen.

Bovenstaande vraagt meer dan alleen investeren in het zorg- en gezondheidsdomein. Oplossingsrichtingen liggen maar voor een klein deel in het volksgezondheidsdomein en grotendeels in andere beleidsdomeinen, zoals armoedebeleid, onderwijs, huisvesting, werk en inkomen en ruimtelijke ordening. Samen werken met de mensen op wie het gaat en aansluiten bij hun leefwereld is essentieel om tot een effectieve gezondheidsaanpak te komen.

Geraadpleegde bronnen, kijk voor meer informatie naar: